شهید آوینی

شهید مرتضی آوینی

شهید مرتضی آوینی

نویسنده، منتقد، روزنامه نگار و مستند ساز دفاع مقدس

سید مرتضی آوینی نویسنده، منتقد، روزنامه نگار و مستند ساز دفاع مقدس که سلاح هنر را به دست گرفت تا هنر متعهد و انقلابی را نشان دهد با جان خود حرمت هنر و منزلت قلم را پاسداری کرد تا روزی را به نام هنر انقلابی به یادگار بگذارد.

 

شهید مرتضی آوینی

شهید مرتضی آوینی در روز جمعه بیستم فروردین سال 1372 هنگامی که برای تولید مجموعه ‌ای جدید از 'روایت فتح' به فکه،‌ منطقه‌ عملیاتی و الفجر مقدماتی به همراه گروه رفته بود، براثر انفجار مین به شهادت رسید. شهید آوینی را باید راوی واقعی جنگ دانست که فیلم های مستند او بیانگر واقعیت های دفاع مقدس است. وی در کنار توجه عینی به مصداق ها، هم روایت ساز و هم روایت پرداز جنگ بود.

سید مرتضی آوینی در شهریور ۱۳۲۶ در شهر ری به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطهٔ خود را در شهرهای زنجان، کرمان و تهران به پایان رساند. او از کودکی با هنر انس داشت. شعر می‌سرود، داستان و مقاله می‌نوشت و نقاشی می‌کرد.

به گفته بسیاری از آشنایان و نزدیکان آوینی، او در جوانی متحوّل شد و زندگی او در آغاز دهه ۱۳۴۰ با سال‌های انقلاب فرق بسیار داشت. گذشته او، کمتر در رسانه‌های ایران مورد بررسی قرار گرفته و برای بسیاری صحبت از گذشته او محدوده ممنوعه‌است. ابراهیم حاتمی کیا در یادداشتی در شهروند امروز می‌نویسد «آیا کسی مرتضای قبل از انقلاب را می‌شناسد. آنانی که در آن دوران با او حشرونشر داشته‌اند از مرتضای تثبیت شده بعد از شهادتش راضی‌اند؟»؛ و دخترش کوثر معتقد است برای برخی «آوینی خوب، آوینی مرده‌ است.»

شهید آوینی پس از پیروزی انقلاب به گروه تلویزیونی جهاد سازندگی رفت و شروع به ساخت فیلم های مستند کرد. نخستین فیلم وی درباره سیلی بود که در سال 1358 در خوزستان آمد ساخت. فیلم های مستند بعدی وی 'شش روز در ترکمن صحرا' درباره اقدامات ضد انقلاب در منطقه گنبد تهیه شد و 'خان گزیده‌ها' بود که درباره خان های منطقه فیروزآباد فارس ساخته شد. آوینی با شروع جنگ و محاصره بندر خرمشهر به این شهر رفت و با یاری همکارانش فیلم'فتح خون' را ساخت. سپس مجموعه 'حقیقت' را برای شهر آبادان تهیه کرد. آوینی پس از آن مشهورترین مجموعه تلویزیونی خود به نام روایت فتح را ساخت که از سال 64 از تلویزیون پخش شد. این مستند چهره واقعی جبهه های جنگ را نشان می داد که آوینی خود متن این فیلم ها را می ساخت و گویندگی آن را نیز خودش انجام می داد .

از اولین کارهای او در گروه جهاد می‌توان به مجموعهٔ شش‌روز در ترکمن صحرا، سیل خوزستان و مجموعهٔ مستند خان‌گزیده‌ها اشاره کرد. گروه جهاد اولین گروهی بود که بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت. دو نفر از اعضای گروه در همان روزهای اول جنگ در قصر شیرین اسیر شدند و نفر سوم، در حالی‌که تیر به شانه‌اش خورده بود، از حلقهٔ محاصره گریخت. پس از یک هفته که خرمشهر سقوط کرد و گروه که تازه توانسته بود شکل دوباره به خود بگیرد، راهی منطقه شد. آن‌ها در جستجوی حقیقت ماجرا به خرمشهر و آبادان رفتند که سخت در محاصره بود. تولید مجموعهٔ حقیقت این‌گونه آغاز شد. کار گروه جهاد در جبهه‌ها ادامه یافت. عملیات والفجر هشت که شروع شد، گروه دیگر منسجم و منظم شده بود. همین شد که مجموعهٔ تلویزیونی روایت فتح در همان حال و هوا شکل گرفت و تا آخر جنگ هم ادامه پیدا کرد. آوینی می‌گوید «انگیزش درونی هنرمندانی که در واحد تلویزیونی جهاد سازندگی جمع آمده بودند، آن‌ها را به جبهه‌های دفاع مقدس می‌کشاند، نه وظایف و تعهدات اداری. روح کارمندی نمی‌توانست در این عرصه منشأ فعل و اثر باشد. گروه‌های فیلم‌برداری ما با همان انگیزه‌هایی که رزم‌آوران را به جبهه کشانده بود کار می‌کردند… این‌جا عرصه‌ای نبود که فقط پای تکنیک یا هنر درمیان باشد.»

با پایان جنگ و در فاصلهٔ سال‌های پایان جنگ و تأسیس مؤسسهٔ روایت فتح، آوینی نوعی فعالیت هنری- مطبوعاتی را تجربه کرد. او در این دوره به سینما، هنر، فرهنگ واحد جهانی و مواجههٔ آن با مسائل مختلف فکر می‌کرد. حاصل همهٔ آن فکر کردن‌ها، تحقیق‌ها و مباحثات، نوشته‌هایی است که از او به جا مانده. تأملاتی در ماهیت سینما که در فصل‌نامهٔ فارابی به چاپ رسید و بعد مقالاتی با عناوین جذابیت در سینما، آینهٔ جادو، قاب تصویر، زبان سینما و… که از فروردین سال ۱۳۶۸ در ماهنامهٔ سوره منتشر می‌شد. مجموعهٔ این مقالات در کتاب آینهٔ جادو که جلد اول از مجموعهٔ مقالات و نقد های سینمایی اوست جمع‌آوری شد. هرچند آشنایی با سینما در طول مدت بیش از ده سال مستندسازی و تجارب او در زمینهٔ کارگردانی مستند و به‌خصوص مونتاژ باعث شد که قبل از هر چیز به سینما بپردازد، ولی فکرها و حرف‌های او بیش‌تر از این‌ها بود. او در کنار تألیف مقالات تئوریک دربارهٔ ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، مقالات متعددی درمورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید اعم از رمان، نقاشی، گرافیک، تئاتر، هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و… تألیف کرد که بیش‌تر آن‌ها در ماهنامهٔ سوره به چاپ رسید. طی همین دوران در خصوص مبانی سیاسی- اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مقابله با فرهنگ واحد جهانی و موضوعات دیگر تفکر و تحقیق کرد تا بتواند جواب‌هایی برای همهٔ سؤال‌هایی که داشت پیدا کند. اواخر سال ۱۳۷۰ مؤسسه فرهنگی روایت فتح به دستور آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای تأسیس شد تا به کار فیلم‌سازی مستند و سینمایی دربارهٔ دفاع مقدس بپردازد و تهیهٔ مجموعهٔ روایت فتح را که بعد از پذیرش قطع‌نامه رها شده بود، ادامه دهد. آوینی و بقیهٔ گروه، سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کم‌تر از یک سال، کار تهیهٔ شش برنامه از مجموعهٔ ده قسمتی شهری در آسمان را به پایان رساندند و مقدمات تهیهٔ مجموعه‌های دیگری را دربارهٔ آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه تدارک دیدند. اگرچه مقارن با همین زمان، فعالیت‌های مطبوعاتی او نیز ادامه داشت. او از منتقدان سرسخت سیاست‌های فرهنگی محمد خاتمی بود.شهری در آسمان که به واقعهٔ محاصره، سقوط و بازپس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت، در ماه‌ های تلویزیون پخش شد، اما برنامهٔ وی برای تکمیل این مجموعه و ساختن مجموعه‌های دیگر با مرگش در اثر اصابت ترکش مین در روز بیستم فروردین ۱۳۷۲ در فکه ناتمام ماند.

مستند شش روز در تركمن صحرا

شش روز در تركمن صحرا مستندي است درباره غائله خلق تركمن درتركمن صحرا و باز مربوط به دوران پيش از آغاز جنگ تحميلي، كه البته از اين فيلم نيز چيزي موجود نيست. درباره تقدم و تاخر مجموعه هاي بعدي ساخته شده توسط شهيد آويني تا قبل از مجموعه شيرمردان خداكرب و بلا در انتظار است، چيز زيادي نمي توان گفت.اين مجموعه كه گفتيم، به عمليات والفجر چهاردرسال 1362 اختصاص دارد. ازميان فيلمهايي كه درفاصله آغاز جنگ تحميلي تا مجموعه مذكور ساخته شده اند دومجموعه ديگر، يعني فتح خون كه به ماجراي مقاومت شهري درخرمشهر پيش از اشغال متجاوزان بعثي پرداخته است و مزد جهاد، شهادت كه به موضوع شهداي جهادسازندگي اختصاص دارد درآرشيوها موجود نيستند و ناچار بايد به گفته هاي خود شهيد درباره آن ها اكتفا كرد.

مزد جهاد، بعدها درعمليات ثامن الائمه در سال 1360 به شهادت مي رسد،و فتح خون را دربحبوبه اشغال خرمشهر درمهر و آبان 1359 وقتي به خرمشهر رسيديم هنوز خونين شهر نشده بود.شهر هنوز سرپا بود، اگرچه دشمن خود را تا پشت صد دستگاه جلوكشيده بود.يك ذره بين ميني اكلر داشتيم و يك ضبط صوت ناگراوخرت و پرت هاي ديگري كه اين مجموعه را كامل مي كرد. هم كارگردان و هم صدا بردار، خود من بودم و جز فيلم بردار فقط يك نفرديگري كه همراه ما بود: شهيد غلام عباس ملك مكان، شيرمردي از روستاي قنات ملك شيراز كه هم راننده گي مي كرد و همه محافظ مسلح گروه فيلم برداري بود. آن هم با يك تفنگ ام.يك! پس از اولين فيلم هايي كه به جنگ تحميلي اختصاص دارند، برنامه هايي كه با موضوعات ديگر نيز ساخته شده اند كه تعداد آن ها دراين فاصله زماني كم هم نيست مستندهايي نظيرگم گشته گان ديار فراموشي كه محروميت زايد الوصف ساكنان منطقه بشاگرد را به تصويركشيده است هفت قصه از بلوچستان كه به روايت فقر و محروميت مردم روستاهاي سيستان وبلوچستان پرداخته است و قيام الله كه با ديدي مقايسه گرنسبت به دوران ستم شاه، به نقش و اهميت خدمات و زحمات جهادگران جهاد سازندگي از ابتداي تشكيل تا زمان ساخت فيلم اشاره دارد. درمستند اخير، جهاد سازندگي تشكيلاتي منبعث از انگيزه هاي الهي وانقلابي تصوير شده كه اصالت انگيزه و نيت درشكل گيري آن باعث شده است تا فعاليت هايي آنچنان مهم و بزرگ را درمدتي كوتاه به منصه ظهور برساند.

مستند اقتصاد صلواتی

اقتصاد صلواتي مستند بعدي شهيد آويني، با نگرشي برخاسته از ديدگاه هاي ايشان درباب اقتصاد رايج امروز و دورافتادگي آن از اصل وغايت خويش، اقتصاد مرسوم جبهه ها رابه عنوان نمونه اي از يك اقتصاد ديگر مطرح مي كند كه درآن اقتصاد حقيقت خود را كه معناي ميانه روي و اعتدال دارد باتكيه برفرهنگ قناعت ودوري ازحرص بازيافته است. درتمامي مستندهايي كه ذكر شد هنوز سير تجربيات تكنيكي شهيد آويني از قبيل بودن يا نبودن گفتار متن، موسيقي روي تصوير، افكت وگونه هاي مختلف مونتاژ به خوبي قابل مشاهده اند، آن چنان كه بعدها تجربه هاي موفق موجود دراين فيلم ها،به آثارماندگار شهيد مانند روايت فتح سرايت مي كنند و ردپاي خويش را به روشني به جاي مي گذارند.